Engelen/Angels 4+

Achtergrond artikel 6-2 volkskrant

KUNTWERK VAN DE WEEKENGELENZENDER
Goed nieuws voor autorijders: de EngelenZender is weer in de lucht

Wekelijks bespreken de kunstrecensenten van de Volkskrant een kunstwerk dat nu in de aandacht staat.

Rutger Pontzen6 februari 2020, 19:25

Het deel van de Houtribdijk tussen Enkhuizen en Lelystad waar de EngelenZender van Moniek Toebosch is te horen. Beeld Natascha Libbert
Het verschijnsel doet zich voor na een kleine tien minuten rijden, halverwege de N307, zoals de Houtribdijk tussen Lelystad naar Enkhuizen officieel heet. Als omstreeks hectometerpaaltje 64,2 lucht en water in elkaar overlopen, net als het uitzicht links en rechts op IJsselmeer en Markermeer. En waar je, vooral bij heiig weer, het gevoel krijgt in een niemandsland van vijftig tinten grijs te zijn beland, ergens tussen hemel en aarde.

Het doet je denken aan de reeks schilderijen die Ger van Elk maakte van het Kinselmeer, een watertje even verderop. Met precies dezelfde ingrediënten: kabbelend muisgrijs water dat overgaat in een vergelijkbare, olifantgrijze lucht. Maar voor deze Houtribdijk meende een andere kunstenaar in 1994 iets speciaals te moeten maken. Niet in verf, maar met haar stem: de EngelenZender van Moniek Toebosch.

De locatie blijkt excellent gekozen, op de donderdagochtend waarop ik er met een kleine donkerrode Renault overheen rijd. Waar komen al die stemmen die Toebosch uit haar keel wist te toveren, beter tot hun recht? Van zacht gefluister en woester gemurmel tot gregoriaanse klanken en als volksmuziek klinkende wijsjes; afgewisseld met de liefdevol uitgesproken woorden Liebe, l‘amour, love, Hoffnung, esperanza en faith. Het maakt de autotocht tot een semi-religieuze belevenis – waarbij je de handen stevig aan het stuur moet houden en de ogen op het grijze wegdek gericht om niet de plons in te rijden.

Moniek Toebosch (1948-2012) wilde met haar kunstwerk van de rit een meditatiesessie maken en van de auto een privékapel. In een gewijde stilte zou je even verlost zijn van alle aardse besognes en wereldse drukte.

Het heuglijke nieuws luidde vorige week, dat die EngelenZender voor de komende drie jaar te beluisteren zal blijven. Dankzij geld van Rijkswaterstaat, het ministeriële agentschap dat het kunstwerk heeft ‘geadopteerd’. Vorig jaar was de zender al tijdelijk nieuw leven ingeblazen, voor de tentoonstelling Vrijheid in Museum De Fundatie in Zwolle – als een app in plaats van de heuse radiozender (FM 90,0 MHz) die het kunstwerk in aanvang was.

Ger van Elk: Kinselmeer, 1985. Beeld Collectie Stedelijk Museum Amsterdam
Toebosch had er destijds, zo vertelt Rudy Luijters, ex-partner en beheerder van haar artistieke erfenis, een aparte zendmachtiging voor gekregen, persoonlijk verleend door cultuurminister Hedy d’Ancona die de culturele waarde van de nieuwe zender wel inzag.

De radiogolven werden vanuit de zendmast in Lelystad in westelijke richting de ether in gestuurd. Net krachtig genoeg om ze over een afstand van 26 kilometer te kunnen ontvangen – tot Enkhuizen, maar niet veel verder. Hoewel de wind, volgens Luijters, weleens kon helpen; zoals regen en mist een goede ontvangst bij herhaling juist hinderde.

Op 31 december 1999, om middernacht, haalde Luijters in opdracht van Toebosch letterlijk de stekker uit het project. Volgens haar was het genoeg geweest, zo aan het einde van de 20ste eeuw. Een nieuw millennium vroeg om nieuwe engelen, was haar idee.

Na bijna twee decennia te hebben gezwegen, lijkt de tijd rijp – wellicht kunnen we zelfs spreken van noodzaak – dat het engelengezang blijvend van zich laat horen. Rijkswaterstaat staat garant voor de komende drie jaar. Maar mogelijk ook langer: de stichting Land Art Flevoland heeft de intentie uitgesproken het werk op te nemen in haar collectie. Inderdaad heuglijk nieuws.